Та бүхнийхээ амар амгаланг айлтгая

Интернетээр хэсч яваад олсон зүйлээ хуваалцахыг хүслээ.Та бүхэнд хэрэг болох болов уу гэсэн үүднээс шүү дээ мэдээж.За тэгээд Энэ талаар санал бодлоо чөлөөтэй солилцьё манайхаан.Энэ талаар өшөө мэддэг бүхнээ нэмээрэй гэмээр байнаа.

ТАРХИНЫ Фитнесс

/"Боннын" Т.Алтангэрэл/

Америкийн нэртэй эрдэм­тэн, тархи судлаач Ричард Дэвидсон нэгэн сонирхолтой судалгаа хийсэн нь 2004 онд тус улсын Шинжлэх ухааны академийн сэтгүүлд хэвлэг­дэн гарчээ. Тэрээр лабора­торийн туршилтдаа энгийн хүмүүс болон байнгын бя­салгал хийдэг буддын лам нар тэр дундаа маш залуугаараа бясалгалын мастераар шал­гарсан Мингүр ринбүүчийг Далай багшийн санал болгос­ноор оролцуулсан аж. Тархи­ны нарийн мэдрэмжтэй тоног төхөөрөмжийг ашиглан суд­лахдаа бүх оролцогчдыг хайр энэрэл, нигүүлслийн тухай бодохыг даалгав. Ердийн шинжилгээнд нийт арван зур­гаан мэдрэгч электродыг хүний толгойд зүүж хэрэг­лэдэг бол Мингүр ринбүүчийн толгойд маш нарийн шин­жилгээ хийх үүднээс нэг зуун хорин найман мэдрэгчийг зүүжээ.

1987 odriin soningiin zariin lavlah



Ингээд үр дүнг харахад бүх оролцогчдын тархины гамма долгион буюу хүний сэтгэл ханамж, хайр энэрэ­лийн (эхийн хайр шиг) мэд­рэмжийн үзүүлэлт тодорхой хэмжээгээр өссөн бол лам нарынх энгийн хүмүү­сийн­хээс хэд дахин илүү, харин Мингүр ринбүүчийнх тоног төхөөрөмж зөв зааж байна уу гэж эрдэмтдийг гайхш­руул­тал маш өндөр үзүүлэлт гар­чээ. Тархины үйл ажилла­гааны ийм өндөр эерэг үзүү­лэлтийг өмнө нь хэн ч үзүүлж байгаагүй нь тархи судлалд яах аргагүй онцгой үйл явдал болов. Хамгийн сонирхолтой нь хайр нигүүлслийн тухай бодохоо болингуут энгийн хүмүүсийн гамма долгион шууд буурсан бол лам на­рынх өндөр түвшингээ удаан хугацаанд хэвээр хадгалсаар байлаа.

Судлаач Дэвидсон үүнийг дүгнэхдээ байнгын бясалгал хийж, нигүүлсэнгүй сэтгэлийг үүсгэн бодох нь хүний тар­хийг өөрчилж, тархины зүүн буюу аз жаргал, амгалан тай­ван мэдрэмжийг төрүүлдэг хэс­гийг хөгжүүлдэг гэж үзжээ. Нэгэнт хөгжсөн тархи нь гад­ны нөхцөл байдлаас үл ха­мааран нигүүлсэнгүй, ам­га­лан мэдрэмжээ удаан хад­галж чаддаг нь шинжлэх ухаан, анагаах ухаанд томоо­хон нээлт болж ТАЙМ сэтгүүл Дэвидсон эрдэмтнийг АНУ-ын 2006 оны онцлох хүнээр шал­гаруулж байжээ.

Хүний тархи нь хүүхэд ахуй цагт маш хурдацтай хөгжиж, харин насанд хүрэ­хэд хөгжил нь бараг зогсдог гэж үзэж байсан үе өнгөрч хүний тархи сэтгэн бодох, сурах, болон зан үйлдлээс хамааран өөрчлөгдөх, улам хөгжих бо­ломжтойг нээсэн нь анагаах ухаан, сэтгэц судла­лын чухал ач холбогдолтой судалгаа болов. Тархи судла­лын энэ чиглэлийг невроп­ластик (тар­хины уян чанар) гэж нэрлэх бөгөөд хүний тархинд тогтсон, дадаж занш­сан мэдрэлийн эсийн до­хиоллыг (тухайлбал, дургүй хүнээ хараад уурлах, нохой хараад айх гэх мэт) өөрчлөн, өөр төрлийн дохио үүсгэх чадва­рыг хэлдэг. Оросын Нобе­лийн шагналт зохиолч Б.Пас­тернакийн "Живаго эмч" зо­хиолд гол баатар нь "би ер­төнцийг үзэх, танин мэдэх хүний уян, уран чадварт (плас­тическое восприятие) илүү дуртай" гэж хэлж байсан нь санаанд орж байна. Хүн хэдий чинээ зөв бодол, зөв сэтгэлийг үүсгэж байнгын тархины дасгал хийнэ төдий чинээ уур, айдас зэрэг муу сэтгэлээс ангижирч, тэр хү­ний сэтгэл ханамж, аз жар­галын үзүүлэлт гадны нөхцөл байдлаас үл хамааран маш өндөр түвшинд байж болдог аж. Үүнийг буддын лам нар орчин үеийн шинжлэх ухааны тусламжтайгаар нотолж чад­лаа.

Хүмүүс уур уцаар, айдас түгшүүр, муу санаа зэргийг хүнд байнга байдаг, өөрөөр байх аргагүй мэт үздэг. Гэтэл үнэн хэрэгтээ энэ бүхнээс бүрэн ангижирч амгалан жар­галтай амьдарч болно гэж Далай багш сургасан байдаг. Өөр өөр мэргэжил, бусад шашны хүмүүсээс илүү буд­дын лам нар Америкийн тархи судлалын эрдэмтдийн ан­хаар­лыг татаж энэхүү тур­шил­тад оролцсон нь чухам­даа буддын номлолын цаана агуу том философи, оюуны хөгжлийн маш өндөр түвшинд хүрэх арга зам байгаатай шууд холбоотой юм. Үүнийг өнөөдөр барууны эрдэмтэд онцгойлон судалж, лам нар­тай хамтран ажиллахыг хүсч бай­на. Орчин үеийн шинжлэх ухаан олон талаараа буддын ухаан дахь суурь ойлгол­туудтай дүйж, харилцан нот­логдож байгаа талаар Мингүр ринбүүчи өөрийн саяхан гар­гасан номондоо бичжээ. Тэ­рээр тархи судлалын дэлхийн томоохон эрдэмтэдтэй уул­заж, бясалгал хүний тархинд хэрхэн нөлөөлж байгаа та­лаар шинжлэх ухааны үндэс­тэй тайлбарыг хийсэн тө­дийгүй хоосон чанар ба кван­тын физик, биологи ба хүний тархины үйл ажиллагаа зэрэг олон чиглэлээр судалж но­мондоо тусгасан нь барууны орнуудад ихээхэн анхаарал татаж байна. Энэ талаар доор дэлгэрэнгүй өгүүлэх болно.

Чухамдаа яагаад буддын лам нарын тархины үйл ажил­лагаа ийм өндөр түвшинд хүрч, тэдний сэтгэл ханам­жийн гамма долгион ийм удаан хугацаанд хадгалагдаж, тэр нь эргээд ямар үр нө­лөөнд хүргэ­дэг талаар мэдэх нь буддын гүн ухааныг шүтэж ирсэн мон­голчууд бидний хувьд маш чу­хал асуудал юм. Ерөөс хүний амьдралын утга учир зүгээр нэг үр удмаа үлдээх, идэх, унтахдаа бус маш том агуулга зорилготой бөгөөд үүгээрээ адгуус амьт­наас ялгаатай. Энэ ялгааг олон янзаар тайл­барлаж бо­лох ч үндсэн гурван ялгаа нь: нэгдүүгээрт, хүн мэдлэг дам­жуулах чадвартай, хоёр­дугаарт, хүн соёлыг бий бол­годог, гуравдугаарт, хүн хэзээ нэгэн цагт үхнэ гэдгээ мэддэгт оршиж байна. Ийнхүү үхнэ гэдгээ мэддэг учраас хүн амьдралын утга учрын тухай, амжуулж хийх зүйлийнхээ тухай эргэцүүлж өөрийн гэсэн философитой болдог. Мон­гол­чуудын хувьд буддын ухаан нь амьдралын гол философи болсон хэдэн зуун жилийн түүхтэй бөгөөд бид суу билигт хутагт хувилгаад­тай, гайхам­шигт эрдэм чадал­тай лам нартай байсан. Ха­рамсалтай нь өнөөгийн мон­голчууд оюун­лаг амьдралыг эрхэмлэж сэтгэлгээг хөг­жүүлэх нийтлэг эрмэлзэл багатай байна.

Бид бүхэлдээ хэрэглээ, мөнгө, худал хуурмаг, бухим­далд дийлдэн, явцуу, хязгаар­лагдмал, эрх чөлөөгүй байх шиг санагддаг. Иймээс ч ихэнх хүмүүс буддын ухаанд шашин, сүсэг бишрэл талаас нь илүү хандаж, цаад филосо­фи, гүн гүнзгий утга агуулгыг нь орхигдуулж, жинхэнэ үр шимийг хүртэж чаддаггүй. Хүн гэж юу юм, би гэж хэн юм, бид яаж үргэлжид жаргалтай байх вэ, яагаад хүн уурладаг, яагаад зовдог, орчлон ертөн­цийн мөн чанар юу болох гээд маш олон асуултад хариулах завдалгүй, урсгалаараа амь­дардаг. Зөвхөн харагдаж бай­гаа зүйл төдийг үнэн хэмээж, бодит байдлыг маш явцуу хүрээнд ойлгодгоос хүчир­хийлэл, мунхаглал, омог дээ­рэнгүй, гадуурхал, айдас, шунал зэрэг нь бидний дотор оршиж, хүмүүсийн сэтгэл, үзэл бодол, ёс суртахуун асар бохирджээ. Дээр өгүүлсэнч­лэн, үнэндээ хүн амьтнаас ялгарч чадаж байна уу гэж асуумаар санагдах үе олон.

Сэтгэлээ танин мэдэхҮй

Буддын сургаал нь сэтгэ­лээ нээн, танин мэдэхийг онцгойлон авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл хүн өөрийн сэтгэлийн мөн чанарыг, түүний гайхам­шигт хүч чадлыг бүрэн дүүрэн таньж мэдэх нь буддын сур­гаалын цөм бөгөөд ийнхүү өөрийн сэтгэлийг бүрэн тань­сан хүнийг гэгээрсэн гэж болох юм. Хэн бүхэн өөрий­гөө ажиглан хэсэгхэн хуга­цаанд аниргүйд ганцаараа суухад хүний толгойд бодол санаа, сэтгэл хөдлөл буюу эмоци байнга эргэлдэж, нэг нь нөгөөгөөр солигдож, ху­вирч байдгийг мэдэж болно. Аль нэг бодол санааг онцгой­лон анхаарч түүний тухай их бодох тусам тухайн асуудал улам томрох эсвэл бодлууд хоорондоо ямар нэг логик холбоосгүйгээр хүний тар­хинд орж гаран байхыг ажиг­лах тусам хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл нь мөн чанар­таа хувирамтгай, бодит бус гэсэн дүгнэлтэнд хүрч болно. Харин эдгээр хувирамтгай бодол, сэтгэл хөдлөлийн цаа­на маш хязгааргүй, амгалан оршихуй байдаг нь сэтгэл юм. Сэтгэлийг мэдрэхийн тулд өөрийн амьсгал авах, гаргах дээрээ анхааран төвлөрч, юу ч бодохгүйгээр хэсэг хугацаа болох хэрэгтэй. Хэдий чинээ дасгал хийж, сэтгэлийн гүн рүү нэвтэрч чадна төдий чи­нээ хэмжээлшгүй амгалан, аз жаргалыг мэдэрч, хязгааргүйг ухаарч болдог.

Үндсэндээ сэтгэл гэдэг нь ийм тийм биет эрхтэн, ийм дүр төрхтэй, энд байрладаг гэхээсээ илүү функци, чад­вар, чанар гэж томъёологдох боломжтой гэж Мингүр Рин­бүүчи үзсэн нь сонирхол татаж байна. Яг л чих гэхээр сонсох, нүд гэхээр харах гэдэгтэй шууд адилтгах бо­ломжгүйтэй ижил гэсэн үг. Хүний сэтгэлийг далайтай зүйрлэвэл зохимжтой. Нар­тай цэлмэг өдөр далайн ус цэнхэртээд амгалан байдаг бол үүлэрхэг бүүдгэр өдөр далай саарал зэвхий харагд­даг. Угтаа бол далайн ус нь нэг л янзаараа байгаа шүү дээ. Үүний адилаар сэтгэл нь гаднаа "өнгөө" хувиргаж, хүний бодол санаа, сэтгэл хөдлөл нь нөхцөл байдлаас шалтгаалан янз бүрээр байнга өөрчлөгддөг ч сэтгэл нэг л чанартай, тунгалаг юм. Өөр бас нэг жишээ татъя. Музей дотор хүүхдээ дагуулан яваа эцэг эх хүүхдэдээ музейн үзмэрийн чухал, ач холбог­дойг нь гайхан шагшин ярьдаг ч хүүхэд үүнд нь төдийлөн сонирхдоггүй, тэр эцэг эхийн­хээ яриаг тайван сонсч үзмэ­рийг эцэг эх шигээ шүтэн биширдэггүй. Хүүхдийн энэ хиртээгүй амгалан байдлыг сэтгэлтэй зүйрлэж болох юм. Сэтгэлийг ийнхүү нээж мэд­рэх нь үгээр илэрхийлэг­дэшгүй бөгөөд хязгааргүй. Нэгэнт энэ амгалан, жаргал­тай мэдрэмжийг мэдэрч сэт­гэлийн мөн чанарыг таньсан тохиолдолд ямар ч хувирамт­гай орчинд байсан энэ чана­раа алдахгүй байж чаддаг аж.

Хүн гэдэг зөвхөн өөрий­гөө, өөрийнхөө оршин тогт­нолын төлөөх аминчхан бо­дол, айдаст хязгаарлагдсан амьтан биш юм. Түүнийг сэтгэлийн мөн чанараар нь харах юм бол тэрээр өөрий­гөө хайрлаад зогсохгүй, бус­дын хайрлах хязгааргүй их хүчтэй бөгөөд энэ нь хүн бүрт байдаг аж. Гагцхүү бид үүний­гээ хардаггүй, ухаардаггүй. Хүн тогтсон, дадаж заншсан сэтгэлгээнээсээ салдаггүй, юмыг цааш нь нарийн ухаж боддоггүй, би ба бусад, хүсэх эс хүсэх, эзэмших эс эзэм­ших, халууцах ба даарах зэрэг юмыг сөргөлдүүлэн, хайрцаглан боддог учраас сэтгэлгээ хязгаарлагдмал болдог аж. Гэтэл үнэн хэрэг­тээ эдгээр нь ихэнхдээ хүний дадал заншил байдаг бөгөөд үүнийг өөрчилж болно гэдгийг сэтгэл зүйчид хэдийнээ ба­талж, амьдрал дээр хэрэг­жүүлдэг. Тухайлбал, архичин, хүчирхийлэгч, хоригдол, дар­га, бизнесмен гээд ямар ч хүнийг өөрийн тогтсон дадал зуршлаас нь салгахын тулд юмыг өөр өнцгөөс, илүү өргөн хүрээнд ойлгох чадварыг бий болгож, урлаг, спорт зэргээр хичээллүүлэх зэрэг нь сэтгэл зүйн шалгарсан аргууд мөн.

Сэтгэлийн өнгөн талд бай­гаа энэ хир буртаг, дадал зуршил нь хүнийг өөрийн сэтгэлээ нээж танин мэдэх, тунгалаг чанарыг мэдрэхэд маш том саад болдог. Энэ хир буртгийг угааж, өөрийгөө гадаад шалтгаан нөхцөлөөс чөлөөлж, хязгааргүй эрх чө­лөөг мэдрэх нь угтаа цаад жам ёсны сэтгэлээ танин мэдсэн гэсэн үг. Үүнийг лам нар, уран бүтээлч хүмүүс илүү ойлгох биз ээ. Мөн ча­нар­таа сэтгэл нь аливаа сайн муу бодол санаа, баяртай эсвэл гунигтай сэтгэл хөд­лөлөөс ангид амгалан оршдог. Ямар ч хүн амгалан тайван амьдрахыг эрхэмлэж, түүн рүү үргэлж тэмүүлж байдаг нь угтаа хүн өөрийн сэтгэлийн мөн чанар луугаа ойртох гэж, түүн лүгээ төгөлдөр болох гэсний шинж юм.

Бурхан багш энэ талаар нэгэн сургаал айлдсан бай­даг. Нэгэн ядуу хүн өөрийн гэрийн хажууд эрдэнэс баял­гаар дүүрэн том авдар байгааг мэдэхгүй олон жилийг өнгө­рөө­жээ. Нэг өдөр түүнд энэ талаар найз нь хэлж, тэрээр эрдэнэсийг олж, тансаг орд харш, хувцас хунартай болж жигтэйхэн баяжиж гэнээ. Тэ­гэ­­хээр хажуудаа эрдэнэсийн авдартай ядуу хүн, тэр баял­гаа мэдээд амьдрал ахуйдаа ашиглаж байгаа хүн хоёрын аль нь баян бэ. Аль ч нөхцөлд энэ ядуу хүн баян байж, ганц ялгаа нь ядуу хүн өөрийнхөө боломж нөөцийг мэдээгүй олон жилийг өнгөрөөсөн аж. Харин тэр эрдэнэсийн сантай авдрын талаар мэдсэнээс хойш түүний амьдрал өөрч­лөг­дөж, тэрээр ядуурал гач­лангаас ангижирсан. Бидний амьдралд үүнтэй яг л ижилхэн зүйл тохиолддог. Бид энэ ядуу хүний адилаар өөрсдийнхөө тухай бараг юу ч мэддэггүй, өөрсдөд байгаа тэр "эрдэнэ­сийг" нээдэггүй, сохроор амьдарсаар өнгөрдөг нь ха­рамсалтай. Гэтэл тэр эрдэнэ буюу сэтгэлээ нээж чадвал бидний амьдрал маш өөрөөр эргэж амьдралын чанар өөрч­лөгдөх сөн.

Тархины парадокс буюу сэтгэлээг ЧӨлӨӨлӨхҮй

Хүн аливаа зүйлийг танин мэдэхдээ хүн хэд хэдэн шат дамжлагыг давдаг. Тухайл­бал, хүнд алим үзүүлэхэд юуны өмнө тэр хүнд харах, сонсох, эсвэл амтлах зэрэг мэдрэхүйгээр дамжаад анх­ны дохио тархинд очдог. Бөөрөнхий хэлбэртэй, улаан өнгийн гэх зэргээр. Дараа нь энэ дохио тархины лимбийн хэсгээр орохдоо тухайн алим нь танд сайн уу, аюултай юу, эсвэл хамаагүй гэх зэргээр бо­ловсруулалт хийгддэг. Өөрөөр хэлбэл тархины лим­бийн хэсэг нь хүний баяр хөөр, гуниг өвдөлтийн мэдрэмж, эмоцийг хариуцаж байдаг хэсэг юм. Лимбийн хэсэгт дохио боловсруулж байх яв­цад тэрхүү дохиог тархины дээд хэсэг буюу дүн шинжил­гээ хийдэг неокортексийн хэсэгт шилжүүлж, тэр нь энэхүү улаан бөөрөнхий эд нь юу болохыг тогтоодог. Ингэх­дээ түүнийг тархинд хадга­лагдаж байгаа бусад мэдээл­лэлтэй харьцуулж, хайрцаг­лаж, дүн шинжилгээ хийснээр АЛИМ болохыг нь тодорхойл­дог аж. Учир нь хүний тархинд алим гэдэг энэ загвар хэдийн хадгалагдчихсан, алимтай холбоотой урьдны олон таа­ламжтай мэдээлэл байж бай­даг. Үүний үндсэн дээр хүн энэ алимыг яах, ямар үйлдэл хийхээ тодорхойлдог. Харин хэрвээ хүн урьд өмнө хэзээ ч алим гээчийг харж, амталж үзээгүй, энэ талаар хэн ч юу ч хэлээгүй, тархинд нь ямар нэгэн холбогдох мэдээлэл байхгүй болбол хүн алимыг хараад тэс өөрөөр хүлээн авах болно.

Буддын ухааны үүднээс үүнийг дүгнэж үзвэл хүн угтаа алимыг бодит байгаа байд­лаар нь хүлээн авч байгаа хэрэг бус харин өөрт нь тар­хинд нь тогтож заншсан алим­ны дүр төрхийг холбогдох мэдээллийн хамтаар хүлээн авч байна.

Цаашилбал, хэрвээ энэ уламжилсан, олон жилээр тогтож хэвшсэн тархин дахь загваруудыг өөрчлөх юм бол, үүний төлөө тархийг сургаж, дасгал хийвээс, хүний тар­хинд оршсон айдас, өөртөө итгэлгүй байдал, өвчин зэрэг олон тааламжгүй "хиймэл загваруудаас" ангижирч бо­лох ба энх амгалан, аз жарга­лыг удаан хугацаанд хадга­лах боломжтой гэж буддын лам нар үздэг юм байна. Сүүлийн үед хийгдсэн клиник судалгаанаас харахад бясал­гал нь хүний тархины хайр­цаглах, аль нэг загварт оруу­лах тэр чадварыг задалж өгдөг болох нь тогтоогдсон бөгөөд аливаа зүйлийг бодит байгаа байдлаар нь хүлээн авах, тархинд хиймлээр бий болгосон ялгавруудыг арил­гахад гайхамшигтай үр нөлөө­тэй аж. Ингэснээр бясалгал хийдэг хүн нь сэтгэлгээний хувьд маш чөлөөтэй болж, танин мэдэж байгаа зүйлийн бодит чанарын талаар өөрөө тодорхойлох чадвартай бол­дог аж.

Биднийг хүрээлэн буй эд зүйлс, хүмүүс, цаг хугацаа, бид өөрсдөө ч яг чухамдаа хэн, эсвэл юу юм бэ гэдэгт хариулах нь туйлаас төвөг­тэй болохыг жаахан ухаж бодоход л харагддаг. Тухайл­бал, өн­гөрсөн, одоо, ирээдүй гэж ялгадаг цаг хугацааг аваад үзье. Өнгөрсөн цагийн талаар хүнд гагцхүү дурсамж үлдэх бөгөөд тэр нь тархин дахь төсөөлөлөөс өөр юу ч бус байдаг. Ирээдүй гэхлээр мөн л мөрөөдөл, төсөөлөл. Тэгэ­хээр яг бодитоор бидэнд ганц­хан одоо цаг л үлдэж байна уу гэмээр. Одоо цагийг тодор­хойлох гэхээр жилийг арван хоёр сар, сарыг өдөр, өдрийг цаг, цагийг минут, секунд, мөч, хором гээд яг одоо энэ мөч гэхэд аль хэ­дийн өнгөрсөн цаг байдаг. Бурхан багш Буд­да цаг хуга­цааны жил, сар, өдөр зэрэг тодорхой нэгжид хуваагдах зарчмыг харь­цангуй чанар­тай гэж үзээд, туйлын чана­раар авч үзвэл нэг өдөр ч зуун жил шиг, эсвэл зуун жил нэг хором шиг байх нөхцөл бий гэж үзжээ. Нүд ирмэхийн зуур амьдрал өн­гөр­­лөө, зүүд шиг юм гэж хөгш­чүүлийг ярихыг сонсч байлаа. Цаг хугацаа, орон зай, эд юмс, үзэгдэл, хүний өөрий­гөө "би".гэх нь хүртэл бүгд харьцангуй, бие биенээсээ харилцан хамаарал бүхий, өөрөө дангаараа оршин тогт­нох боломжгүй, хувирамтгай, яг оноогоод тэр гэх боломжгүй болохыг буддын ухаанд хэ­дийн нээжээ. Ийнхүү юмс үзэгдлийн цаад мөн чанарыг бодитоор харах нь сэтгэлгээг чөлөөлөх, гэгээрэхийн үндэс юм. Харамсалтай нь хүн юмс үзэгдлийг бодитоор нь харах, ухаарахыг бус өөрийн төө­рөгдөл мунхагт хөтлөгдөн, үүнээсээ хамаг зовлонгийн эхлэлийг тавьдаг болохыг буддын номонд заасан байна. Хүн угтаа хиймэл, харьцангуй юмнаас болж уурлах, айх, дээрэнгүй байх, өөрийгөө хэт магтах зэргээр байнгын төө­рөгдөж, тархин дахь загва­рууд, төсөөллийг туйлын үнэн мэтээр бодож, шунаж, юмыг мөнх юм шиг бодож явдагаас өөртөө болон өрөөлд зовлон авчирдаг.

Орчин үеийн тархины суд­лал ийнхүү буддын номын утга агуулгад дүйцэж, олон талаар баталгаажиж байгаа нь гайхамшигтай юм. Бурхны ном нь зовлон хийгээд түүний шатгаан, зовлонгоос ангиж­рах, гэгээрэлд хүрэх зам мөрийг заадагаараа цогц ухаан бөгөөд юуны өмнө ертөнцийн мөн чанарыг зөв, бодитоор нь танин мэдэх, сэтгэл сэтгэлгээг зөв удирдах, өөрийн энэ болоод дараах амьдралаа улам хөгжих, бур­ханлиг чанар луу ойртох утга учиртайг сургасан байдаг. Өөр бусад бүх хүнээс илүү­тэй­гээр лам нар өндөр хэм­жээний гамма долгион (аз жаргалын, сэтгэл ханамжийн тархины үзүүлэлт) ялгаруул­даг, тэр нь удаан хадгалагддаг болохыг Америкийн тархи судлаачид туршилтаар но­толсон нь үүний тод жишээ юм.

Хоосон Чанар ба квантын физик

Дээр дурдсан юмс үзэгд­лийн мөн чанарыг танин мэ­дэх, ухаарах тухайд буддын ухааны тулгуур ойлголт болох хоосон чанарын талаар өгүү­лэх зайлшгүй шаардлагатай гэж үзэж байна. Өмнө цаг хугацааны харьцангуй байд­лын тухай өгүүлэхдээ хоосон чанарыг хэдийн ярьж эхэлс­нийг уншигч та ойлгосон байх. Бидний эргэн тойронд байгаа машин, байшин, ширээ сан­дал, уул хад, ус, од гаригс гээд бүх л биет, бодитоор хараг­даж байгаа зүйл устаж алга болж, шинээр үүсч, эсвэл өөр зүйлд хувиран өөрчлөгдөж байдаг. Та өөрөө ч хүүхэд байхаасаа өөрч­лөгдөж, үс тань бууралтах, арьс тань үрчлээтэж, дуу хоолой бүдүү­рэхийг анзаар­даг биз. Хүний толгойд янз бүрийн бодол санаа эргэл­дэж, баярлах гу­них зэргээр сэтгэл хөдлөл ч нөхцөл байдлаас хамааран ээлжлэн солигддог. Нобелийн шагналтан, суут физикч А.Эйнш­тэйн харьцангуйн онолоо нээснээс хойш цаг хугацаа, орон зай хүртэл хувьсан өөрчлөгдөж байдгийг шинжлэх ухаан нэгэнт нотолсон.

Аливаа юмс үзэгдлийн шалтгаан нөхцөлөөс үүдсэн энэхүү байнгын хувьсан өөрчлөгддөг чанарыг буддын ухаанд харьцангуй буюу бо­дит бус чанар гэж нэрлэдэг