Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын бүтэц

зохион байгуулалт

Рю Хоо Кю

Тус Банкний ерөнхийлөгч Ингвэсд талархсанаа мэдэгдье. Энэхүү семинарт Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын бүтэцийг бий болгох түүнчлэн үүний шаардлага болон зорилго, хэрэглэгдэж болох Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын механизм болон институтцийн зохион байгуулалтийн талаар миний бие ярих болно.

1. Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын шаардлага болон зорилго

Эхний хэсэгийн яриа Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын шаардлага болон зорилгийг хамруулна. Дэлхийн санхүүгийн хямрал болохоос өмнө үний тогтвортой байдал санхүүгийн тогтвортой байдалыг авчирна гэдэг итгэлээр нийтлэг зах зээлийн бодлогын гол зорилго нь үнийг тогтвортой байлгах байсан юм. Үүний зэрэгцээ тухайн ганц санхүүгийн институтцуудийн тогтвортой байдал бүх санхуугийн системийн тогтвортой байдалын суурь болно гэж үзээд санхүүгийн хяналт нь ганц санхүүгийн институтцуудийн тогтвортой байдал дээр төвлөрч байлаа.

Дэлхийн санхүүгийн хямралын дараа нийтлэг зах зээлийн бодлого болон Эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогийн аль аль нь санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангаж чадахгүй гэдэгийг бид ойлгосон юм. Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын зорилго нь санхүүгийн системийн эрсдэлийн хуримтлалыг хориглох болсон нь одоо тодорхой болоод байна. Гэсэн хэдий ч одоогоор системийн эрсдэлийн хүчин зүйлсийг тогтоох болон хэмжих арга зүйн талаар хангалттай судалгаа байхгүй байна.

2. Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын механизм

Одоог хүртэл капиталын коэффициент, хөрвөх чадварын коэффициент, болон санхүүгийн хараат байдалын коэффициент нь Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын механизмийн гол сэдэв болоод байгаа. Эдгээг коэффициентууд нь Эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын механизм дээр сүүрьлсан бөгөөд санхүүгийн хэлбэлзэлийн ихэсгэлт (procyclicality ) болон хоорондийн сүлжээт холбоо interconnectedness зэрэг системийн эрсдэлийн бололцоотой эх үүсвэрийг агуулсан нэмэлт ороод байгаа юм.

Сүүлийн 3 дугаар Басел багц 2019 он гэхэд бүрэн хэрэгжих бөгөөд капиталын, , хөрвөх чадварын , санхүүгийн хараат байдалын коэффициентууд зэрэг одоо байгаа бодлогын механизм нь нөлөөний хувьд хязгаарлагдмал байгаа болхоор бид одоо янз бүрийн нэмэлт бодлогын механизмуудыг хөгжүүлэх болон хэрэглээнд оруулах хэрэгтэй байна. Хэдийгээр капиталын, , хөрвөх чадварын , санхүүгийн хараат байдалын коэффициентууд зэрэг зөвшөөрөгдсөн бодлогын механизмууд байгаа боловч төв банкууд санхүүгийн хямралыг хориглох болон хямралын үед зөв бодлогын механизмуудыг хөгжүүлэх үүрэгийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

Үүний дагуу санхүүгийн системийн тогтвортой байдалыг хангах зорилгтой мөнгөний бодлогын хэрэглээний үр нөлөөний талаар цаашдын судалгаа хийгдэх шаардлагатай байна. Улбаалаад нөцийн шаардлага болон зээлийн бодит өртөгтэй харьцуулсан харьцаа нь бидэнд тэргүүн зэргийн ач холбогдолтой мөнгөний бодлогнууд юм. Эдгээр мөнгөний бодлогнууд нь нөөцийг хянах болон санхүүгийн институтцуудын үйл явцад нөлөө үзүүлэхэд хэрэг болох юм. Нөцийн шаардлагын зорилт банкны хадгаламжаас санхүүгийн институтцуудын өр төлбөр ялангуяа бөөний санхүүжүүлэлт хүртэл хүрээгээ тэлсэн үед системын хөрвөх чадварыг удирдахад нөцийн шаардлага нь үр нөлөөтэй механизм болох юм. Санхүүгийн институтцуудын хөрөнгийн хэлбэлзэлээр үүссэн санхүүгийн хэлбэлзэлийн ихэсгэлт (procyclicality )-тэй үед зээлийн бодит өртөгтэй харьцуулсан харьцаа болон хөрөнгөн дээр сүүрилсан нөцийн шаардлага нь хөрөнгийн талыг анхаарсан нь үр нөлөөтэй механизм болж чадах юм

3. Институтцийн зохион байгуулалт

Хэсэг хөгжингүй нөлөө бүхий улсууд сүүлийн үед эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай хяналт шалгалтын байгууллагаас тусад нь Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх тусгай байгууллагуудыг бий болгоод байна. Төв банк, засгийн газар, хяналт шалгалтын байгууллагууд бүгд оролцож болохуйц хороо, зөвлөл аль эсвэл удирдах зөвлөлийн хэлбэрээр энэхүү тусгай байгууллагуудыг зохион байгуулж байна.

Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх хороо нь төв банкны доор аль эсвэл бие даасан байгууллагын үүднээс байгуулагдаж байна. Хорооны дарга нь Англи, Бэлги улсууд болон Европын холбоонд төв банкны ерийнхийлөгч, АНУ-д сангийн яамны сайд байдаг бол Унгарт холбогдох албаны удирдлагууд ээлжлэн солигдож Хорооны даргын үүргыг хэрэгжүүлдэг байна.

1 дүгээр хүснэгтэнд төрлүүдийг үзүүлсэн байна. 1 дүгээр төрөлийн улсууд нь нэгдсэн Эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай хяналт шалгалтын бүтэцтэй бөгөөд Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх хороо нь төв банкны дэмжлэг доор байдаг. Энэхүү төрөлийн жишээ нь Англи Белги бөгөөд тус улсуудын төв банкны ерийнхийлөгчүүд нь Хорооны даргын үүргыг хэрэгжүүлдэг. 2 дугаар төрөлийн улсууд нь төрөлжсөн Эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай хяналт шалгалтын бүтэцтэй бөгөөд эдгээр улсууд нь бие даасан Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх хороог байгуулсан. Энэхүү төрөлийн жишээ нь АНУ, Европын холбооны 27 улсууд юм. 3 дугаар төрөлийн улсууд нь нэгдсэн Эдийн засгийн микро хүрээнд зөвлөх чанартай хяналт шалгалтын үндэстэй бөгөөд эдгээр улсууд нь бие даасан Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх хороог байгуулсан юм. Энэхүү төрөлийн жишээ нь Унгар юм. Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлого хэрэгжүүлэх хороо нь төв банкны дотор болон гадна байгуулалтаас хамаараад сул тал болон давуу тал байдаг. Төв банкны дотор байгуулагдсан хороо нь хурдан түргэн шийдвэр гаргалт, тодорхой хариуцлагын хувиарлалт болон улс төрийн болон санхүүгийн төвийг сахисан байр суурь байдаг давуу талуудтай. Харин Төв банкны гадна байгуулагдсан хороо буюу бие даасан байгууллага нь зөвхөн санхүүгийн системийн тогтвортой байдалыг хангахад төвлөрч чаддагаараа давуу талтай. Үүнийг дагаад Төв банкны найдвартай байдал баталгааждаг. 2 дүгаар хүснэгтэнд эдгээр 2 бүтэцийн сул тал болон давуу талыг харуулсан. Ямарч Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын бүтэцийг сонгосон төв банк нь системийн эрсдэлдэлд үнэлэлт өгөх үүргээ биелүүлж байх хэрэгтгэй. Төв банк нь санхүүгийн систем болон макро эдийн засгийн өргөн хүрээтэй асуудалд тусгай мэргэшсэн хүний нөөц болон задлан шинжлэх чадвартай байдаг юм.

2 дугаарт төв банк нь зайлшгүй үед зээлэгчийн үүрэгтэй юм. Дэлхийн санхүүгийн хямралаас хойш хөгжингүй нөлөө бүхий улсуудын Төв банкны балансын тооцоо ихээр өргөсгөссөн билээ. Энэ нь Төв банк хямралын үед ямар их удирдлагын ачаа үүрч байгааг харуулж байгаа юм. 3 дүгаар хүснэгтэнд АНУ-ын холбооны нөөцийн банкны балансын тооцоо 2008аас 2009 оны хооронд 2.4 дахин өссөнийг харуулсан байна. Английн Төв банк болон Шведын Төв банкуудын хувьд балансын тооцоогоо 3.1 болон 3.3 дахин өсгөсөн байна.

3 дугаарт мөнгөний бодлого болон Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогууд нь хоорондоо харилцан бие биеэ нөхсөн шинж чанартай тул эдгээр бодлогуудын аль алийг хослуулсан зөв бодлогыг бид олох хэрэгтэй.

4 дүгээрт Төв банкны мөнгөны тогтвортой байдалыг хангах үүрэг нь санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангаж чадах бололцоотой нь харицуулж үзвэл хязгаарлагдмал үзэл юм. Хямралгүй үед Төв банк, засгийн газар, хяналт шалгалтын байгууллагуудын хооронд хамтарсан харилцааг үүсгэх, тодорхой үүргийн хариуцлага оноох нь маш чухал юм. Хямралгүй үед санхүүгийн институтцуудын хангалттай мэдээллээр хангагдсан бол хямралын үед Төв банк нь зайлшгүй үеийн зээлэгчийн үүрэгээ хүчин төгөлдөр биелүүлж чадах юм.

Солонгосын хувьд одоогоор Эдийн засгийн макро хүрээнд зөвлөх чанартай бодлогын бүтэцийн талаар дэлгэрэнгүй хэлэлцүүлэг алга байгаа юм. Харин бид одоогийн бодлого зохицуулалтын бүтэцээ нэмж сайжруулсаар байгаа.

Солонгосын Төв банк нь системийн эрсдэлийн бололцоотой эх үүсвэрийг шалгах, урьдчилсан анхааруулаг гаргах, хямралд тодорхой бодоллогын алхамыг зөвлөх зэрэг үйл ажиллагаа явуулж байна. Солонгосын Төв банк нь санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангах тодорхой эрх мэдэл байхгүй бөгөөд одоогийн байдлаар үйл ажиллагаанд тодорхой өөрчлөлт орох шинж алга байна.

Том 20ийн бүрэлдхүүн улсуудын дотор Солонгос болон Австраль улсууд л Төв банкныхаа хуулын гол зорилгыг санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангах гэж тодорхойлоогүй юм. Тиимээс, Солонгосын Төв банкны хууланд гол зорилгын санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангах гэж оруулбал санхүүгийн тогтвортой байдалыг хангах явцад хамгийн анхны алхам болох юмаа.

Би энд яриагаа дуусгалаа. Баярлалаа.

Macroprudential regulation and policy

BIS Papers No 60
December 2011

Орчуулсан Think Twice ах нь

Хэдхэн цагийн өмнө үргэлж л урсан өнгөрч байдаг нэгэн өдөр өнгөрч шинэ өдөр гарлаа. Гэхдээ тэр өнгөрсөн өдөр надад нэгэн зүйлийг мэдрүүлсэн, сануулсан, дурсуулсан өдөр байсан нь зөвхөн надад ч биш, та бүхэнд бүгдэд нь хамаатай байсныг энд бичих гэж байна. 10-р сарын 31. 131. Би яг ийм утгатай зүйл 1-р сарын 31-ний өдөр бичиж байсан санагдаж байна, энэ удаад ч үүнийг бичиж байна. Бичих юм олдохгүй байгаадаа биш ч ингэж л таараад байна. Өө нээрээн, гарчиг өгсөн учир минь яг одоо сонсож байгаа дууны маань нэр юм. Сонсоод үзээрэй, надад лав таалагддаг юм :)

Би саяхан нэг бичлэг үзлээ. Бичлэг нэг лам бололтой гар 4-н жилийн турш юм уу даа бясалгал хийж байгаад гарч ирж хүмүүстэй уулзаж байгаа тухай юм байна. Мань гуч гаран насны гар дөрвөн жилийн өмнөөс гэрээс гаралгүй бясалгал хийсэн гэх юм. Мань гарыг тэр нэг гэрээсээ дөрвөн жилийн дараа гарч ирнэ гээд гадаа нь бөөн дагуул юмнууд нь шавчихжээ. Тэр гэрээс төд удалгүй ээж нь бололтой нэг хүн бас нэг лам бололтой нөхрөөр хөтлүүлэн нэг эмэгтэй хүн шиг урт үстэй гар гарч ирлээ. Гарч иртэл хамгийн түрүүнд хамаатны бололтой гарууд нь мань нөхрийг үнсэж, тэврэн адис авч байх юм. Гайхалтай нь мань лам эхлээд Монголоор овоо ярьж байснаа Монголишоор ярьж эхлэх нь тэр. Хүүхэд шуухад ирэхэд нь хоолойг нь багалзуурдаж аваад “u listen?” гэх юм. Дараагийн хүүхдүүдийг “come” гэж ч дуудаж байх шиг. Алгадаад ч үнсэж байх шиг. Нэг хөөрхий эмгэн хүүхдүүдийн дундуур ороод адис авах гээд очиж байтал мань нөхөр “come here” гэж дуудан багалзуурдаад үнсэж байх шиг. Хэд гурван үг Монголишдсоноо цаадах чинь ус цас Монголоороо ярьж эхэллээ.

За мань нөхрийн гол хэсэг одоо эхлэж байна. Нэг хөөрхий залуу адис авах гээд байшингийн гадаа зогсож байхад нь шууд шанаа өгдөг байна ш д. Хөөрхий цохиулсан залуу адис гээд баярлаад байгаа юм болов уу бантаад инээгээд байгаа юм болов уу мэдэх юм алга. Мань лам нөхрийг хүлээж гандангийн гадаа зогссон хэдэн Монголын элит гээд нөхдүүд байх юм. АПУ-ын Батсайхан тэргүүтэй MCS-ийн Энх-Амгалан бас нэг яамны сайд бололтой нөхөр зогсож байна. Нөгөө лам чинь дургүй хүмүүсээ харчихсан уу яасан бүү мэд уур нь гэв гэнэт хүрчихдэг юм байна. Батсайхан хөөрхий тэргүүн нь гээд эхлэж ойртоход нь мань лам хэд хэд сайхан шанаадаад авлаа. Ойр тойрны хүмүүс нь, “Зөв, яг сайхан ном журмаараа болж байна” гэж баалаад ч байгаа юм шиг, бахдаад ч байгаа юм шиг хэлэх аж.
Хөөрхий Батсайхан бантаад инээж л байна. Дараа нь Энх-Амгаланг дуудлаа шүү. Яг л ёс журмын дагуу хаха нэг сайхан шанаа өгөөд “Та бид 2 атомын зэвсгийн өмнө юу юм?” гэж асууж байна. Мань лам нөхөр энэ хэдэн элитээ гуйж очоогүй гэнэ шүү. Нэг удаа Ренбүчи багшийнхаа даалгавраар очоод ном уншиж байсан гэнэ билээ. Тэгээд мань лам, “Би та нарыг гуйгаагүй, та нар ч намайг дагах хэрэггүй” гээд өөрийгөө могойтой зүйрлэчихжээ. “Мууг дагавал могойн хорлол” гэнэ. Ингээд мань ламбагуай элитүүдээсээ нэг сайхан тооцоогоо авсаны дараа гандан руу орж, түмэн олон тайвшрууллаа. Батсайхан хөөрхий бантсан хэвээр буцаад инээж явахдаа “Барцадтай өдөр байна шүү” гэж дуу алдав. За юу ч гэсэн мань ламын хувьд энэ хэдэн элитүүд нь омогтой гэмтэй хүмүүс юм байна. Хөөрхий хэдэн элитүүд нь лам багшаасаа “Өнөөдөр зүгээр баяртай гэж хэлж болно. Юу ч гуйхгүй, юу ч хэрэггүй, битгий өгөөрэй. Баярлалаа” гэсэн хэдэн үг сонсоод, адисаа авчихаад зүг зүгийн тийш явлаа.

Манай улсын хэсэг нөхөд хөөрхий нөгөө л нэг харанхуй бүдүүлэг irrationally religious хэвээрээ байх шиг санагдах юм. Цохиж байгаа нь ч, цохиулж байгаа нь ч тэр дөнгөж саяхан Монголд тохиолдож байгаа хэрэг биш ээ. Түүхэнд Christianity хүртэл Roman Catholic хүчтэй үед Pope хаандаа тушаал өгч, хаан нь өөрөө өөрийгөө гэмээ ухаарна гэж зодож, цохьдог байсан билээ. Гэтэл аль 16-р зууны эхээр Германы Мартин Лютер гэх theologian Христийн шашинтнуудаа ухааруулж зөвхөн библийг уншиж rationally religious байж гэмээ ухаарна гэдгийг ойлгуулж чадсан билээ. Харин манай улсад Европын 15-р зуунд ч дөхөж очоогүй юм шиг. Уг нь хуучин социализмын үед нэг сайхан critical analysis хийсэн орос эмчтэй энэ тэр кино гардаг байсан даа. Орос эмчид итгэхгүй охиноо ламд найдан хойдохийг нь унших гэж байсан аав эмнэлэгт охиноо ухаан орсоныг хараад гэв гэнэт ухаан орж rational болдогсон. Хөөрхий тэр хойдхийг нь хийх гэж байсан лам киноны төгсгөлд үхэж дуусдаг. Тэр киноны бас нэг хэсэг сэтгэлээс минь өдийг хүртэл гардаггүй юм. Бумаа Орос эмчийг хурсан лам нарын зан үйл дээр дагуулж очдог. Гэтэл нөгөө лам нар нь Орос эмчийг ирлээ гээд мангастай зүйрлэн эсрэг зан үйл хийж байгаа нь тэр. Түмэн олон цугларан мөргөж, адис аваад л бөөн л юм болж байна, яг л миний дурдсан бичлэг шиг.


Think Twice ахаас нь,

Саяхан интернэтээр жич танилцсан нэгэн найзаас и-мэйл ирлээ. Нэгэн япон судлаач бvсгvйн бичсэн "Тархины тураал" нэртэй нийтлэлийг хавсаргасан байсан. Аяако гэж єхєєрдєм нэртэй энэ бvсгvй монголд 10 жил амьдрахдаа монголын соёлыг судалсан юм байна. Бас шаггvй хэлний авъяастай нэгэн болохыг тvvний монгол бичлэгvvдээс тєвєггvй харж болохоор юм. Монголчууд "Тархины тураал"-тай болохыг нийтлэлдээ онцолж ээ. Яахав муу нуухаар сайн илчил гэж, тvvний бичсэн зvйлvvд муухай монгол хvний тухай, яг л миний дотор, бидний дотор байдаг тэр л араншинг яруу тод дэлгэсэн байна билээ л дээ.

Муугаа дуудуулах, муухайгаа илчлvvлэх ямар олиг байхав. Монгол овогтой хvн бvр л vvнийг уншаад эрхгvй цєс нь хєєрч, элэг нь оволзох биз. Гэвч vнэн vг хvчтэй байдаг тул, тvvнийг давж биесийг ємєєрєх гэх нь бас жаахан явуургvй юм.

Vнэндээ алив улс vндэстэн бvрт "тєрєлх араншин" гэж байдаг тухай саяхан нэг номноос уншиж суусан юм байна. Магадгvй та ємнє нь "хvйтэн хєндий Англи бvсгvй", "Эрх чєлєєт Америк эр", "Цаг хатуу баримтлах Герман хєгшин", "Хэзээд элгэмсvv Орос ах", "Язгууртаны ихэмсэг соёлт Франц чавка", "Халуухан Бразил залуу","Санаа муутайхан Хятад худалдаачин", "Цаанаа л гvн бодолтой Япон євєє", "Дээрэнгvй Солонгос уба" гээд л сонсч эсвэл єєрєє учирч ч байсан байх. Зарим хvн дээрхтэй санал нийлэхгvй байгаа нь мэдээж. Учир нь энэ бол би л єєрийн ойлголт бас туршлагаараа vндэстнvvдийн ерєнхий араншинг бяцхан дvрслэсэн байдал шvv дээ.


Гэвч vндэстний тєрєлх чанар, зан араншин ямар байлаа ч гээд уулын мод урттай богинотой тул хэн нэгэн Монголд тєрсєн гэдгээрээ заавал ч "Vхэр монгол" байх албагvй, эсвэл хэн нэгэн Японд тєрснєєрєє "Гэмгvй цайлган буянтан" байх албагvй л дээ.

Тиймээс эрхэм судлаач Аякогийн бичсэнчлэн Монгол хvн бvр "Тархины тураал"-тай бас ч биш л дээ. Биднийг санаасай, сэхээрээсэй гэж хvсдэг учир энэ хvн ийм нийтлэлvvдийг бичдэг гэж би уншиж байсан юм байна. Сайн л хэрэг. Маш сайн хэрэг. Гэвч єєрийн биеийг магтаад бусдыг доош хийх бас сайн хvний явдал биш л дээ. Ээж надад тэгж сургасан. Миний ээж монгол хvн л дээ. Япон хvн биш. Ээж намайг дэлхийн энх тайван сайн сайхны тєлєє бас хорвоогийн амьтай амьгvй хамаг бvхний тєлєє амьсгалах тоолондоо буян бодож, ачийг санаж бай гэж сургасан.

Эрхэм судлаачид ийм нэгэн захиаг цагаан тагтаанд дайж илгээлээ.

"Эрхэм КИМYРА АЯАКО" судлаач авхайд:

Таны гэрээс хєрш айлын Монгол хvvхдvvд бид байнга л vнэгvй идэж уугаад байгаагаа ойлгож байгаа. Парлиамент аав цалингаа гэртээ авчрахгvй, Засгийн газар ээж хичнээн vглээд ч нэмэргvй тул бид танайхаас идэхээс єєр аргагvй байна. Энэ хvртэл биднийг тусалж дэмжиж, хааяа ч гэсэн цагаан будаа, элчин чихэр бас хуучин хувцасаа єгдєгт тань талархаж баярлаад ханашгvй.

Гэвч эгч минь, нэгэн зvйлд муу дvv нь учиргvй эмзэглэж бас гайхашаа барж байна. Амьдрал хэцvv айлын хvvхдvvд єлсєє л биз, єлєн царайлаа л биз, сургуульд сураагvй эрдэмгvй л байгаа биз. Танай хоолноос их хороолоо гээд та бид бvгдийг яагаад "Тархины тураалтай" гэсэн юм бэ? Уг нь та бас таны аав ээж их л ёс суртахуун, хvний эрхийг дээдэлдэг хvмvvс сэн. Хооллож хувцасласан гээд бусад олон айлын хvvхдvvдийн дэргэд биднийг ингэж доромжилж муу шаана чинээ санаагvй шvv. Vнэхээр би жаахан гайхсан. "- Хариу хэрэггvй ээ, чин сэтгэлээсээ туслахыг хvсдэг шvv, сайхан идээд ав, сайхан уугаад ав гээд нvvрэндээ хачин дулаахан инээмсэглэл дотруулан ямар дотно хэлдэг байсан билээ дээ. Одоо яагаад ингээд хамгийн хэцvv vед хариу нэхээд ундуйцаад байгаа юм бэ дээ?". "Эсвэл танай аав чинь бас манай аав шиг гэртээ хоол авчрахаа байж, бидэнд єгєх хоолгvй болохдоо ухаант ээж чинь таниар энэ vгийг дамжуулсан юм уу?"

Эгч минь. Эр єсч эсгий сунадаг гэж монгол ардын зvйр vгийг та биднээр заалгаж байсан санагдана. Бидний єрх гэрээ хvн шиг авч явах цаг тун удахгvй ирнэ. Бид итгэж байна. Бидний "Тархи"-ны хэвийн ажиллагаанд ингэтлээ санаа зовох хэрэггvй дээ. Харин таны бие лагшин тунгалаг байж, єєрийн зарим хvvхдvvдээ "Тархи"-ны тураалд єртvvлэхгvй байх талаар илvv их санаа тавиасай гэж бид чин сэтгэлээсээ зєгнєн хvсч байна.

Учир нь єнгєрсєн долоо хоногт танай нэг хvvхэд манайд урилгагvй орж ирсэн юм. Надтай нэг сургуульд сурдаг Ошиэ гээд охин. Тэр таньд болон євєє эмээдээ жаахан дургvй байдгаа хэлсэн.

Тэр хэлэхдээ: "Японд олон хvн, тэр тусмаа насанд хvрсэн хvмvvс, томчууд єєр хоорондоо дандаа худлаа инээмсэглэн харьцдаг. Тэд vнэнээсээ инээж чаддаггvй. Бас хэзээ ч чин сэтгэлийн vгээ хэлдэггvй юм. Одоогийн залуучууд харин арай єєрчлєгдєж байгаа" гэсэн.
Тvvний энэ vгс болон тvvний тэр орой гаргасан авир намайг баахан зовоосон. Тэр миний чихмэл тоглоомыг авмаар байна гэсэн. Яагаад гэж асуутал, хааяа тvvнийг цохиж стрессээ тайлахын тулд гэсэн. Тэр бас миний хамгийн хайртай улаан дэвтэрийг зєвшєєрєлгvй авч дээр нь аймшигтай царайтай хvн зурсан. Тэр бас миний хувцасны шvvгээнд ямар хувцас байгааг сонирхохыг хvссэн. Тэгээд бас надад "Saw" нэртэй аллага аймшгийн тухай кино vзvvлсэн. Тэгээд бас миний єрєєнєєс гарахгvй шєнийн хоёр цаг хvртэл ижил хvйстний тухай сонин тvvхvvд, бас нохой минь vхсэн гэж худал жvжиглээд хичээлдээ явахгvй байх тухай, бас цонхны цаанаас манай сургуулийн банди нар охидыг нууцаар хардаг тухай гээд,,,,,бурхан минь,,,, би тvvнд санаа зовж байна.

Таныг энэ хvvхддээ илvv их цаг гаргахыг хvсч байна. Бид ч нэгэнт єнгєрсєн хєєрхийс. Эцэг эх маань биднийг нэгэнт гудамжинд хаясан. Харин таны хvvхдэд та байна. Тиймээс тvvнийг бидэнтэй адил "Тархи"-ны тураалд орохоос ємнє зєв замд нь оруулахыг хичээнгvйлэн хvсье.

Таныг хvндэтгэсэн,
Энхтайваны Эрдэнэсувд


Тархины тураал - КИМYРА АЯАКО
Япон судлаачын бичсэн нийтлэл нь...

Японд суугаа Малайзын элчин сайд «Намайг хорин настай байхад манай улс дєнгєж тусгаар тогтноод байсан бєгєєд олон асуудал тулгараад байсан билээ. Бид амжилт гаргаж, тусгаар тогтнолоо дэлхийн олон улсаар зєвшєєрvvлэх хэрэгцээ шаардлага байсан. Би Малайз эх орны тєлєє хvчин зvтгэмээр санагдаад, юуны ємнє гэр орныхныхоо бахархал болсон хvн байх хэрэгтэй юм гэж бодогдож байлаа. Эх орондоо би хэрэгтэй гэж бодож явлаа. Одоо Малайзын Засгийн газар ирээдvй vеийнхний тєлєє «Визон-2020» гэдэг тєлєвлєгєє зохион гаргаж байгаа билээ.
Улс орны хувьд Малайз амжилт олж, олон улсын тавцан дээр бол тус улс ирэх зуунд удирдагчийн байр сууринд очих ёстой хэмээн зорьж байна» гэснийг уншаад Монголын байр суурь гэдэг юу вэ гэж бодогдлоо.
Хагас жил Монголд байхгvй байгаад буцаж ирэхэд юм болгон хєгийн
харагдаад, монголчууд нэг л хєгийн санагдаад болж єгдєггvй. Олон жил хєгийн юмны тєлєє зvтгэж явсан би ч бусдад хєгийн харагдаж байгаа байлгvй дээ. Би бол япон хvн.
Гадаадын хvн Монголыг хєгийн байна гэхэд дургvйцэх нэгэн байж болно. Гадаадынхан манай Монголыг хамаагvй шvvмжилж болохгvй гэх хандлагатай хvн ч байж болно. Гэвч миний бие Монголд хєл тавьснаас хойш яг арван жил болж байна. Хэрэв «Гадаадын хvн манай орныг бvv шvvмжил» гэх юм бол би тийм хvнд «Гадаад орноос тусламж бvv ав» гэж хэлмээр байна. Эд барааны тусламж байвал аваад байна, сэтгэл санааны тусламж бол хэрэггvй гэх гээд байгаа юм уу?
Ер нь монголчууд нvдэнд харагдах ашгаас єєр сонирхолгvй, юу ч хэлээд нэмэргvй. Гэтэл нvдэнд vл vзэгдэх нэг юм л хvнийг хvн болгодог шиг санагдах юм. Сайд, дарга болохын тєлєє ёс жудгаа худалдаж чаддаг хvн, тэр хvнийг тойрон шавсан шимэгч хорхой шиг хvмvvс.
Миний бодлоор Монголд сайд дарга болсноос малчин болсон нь илvv мундаг.
Єнєєдрийн Монголд дээр єгvvлсэн Малайзын сайдын vгэнд гарсан ухаан шиг ухаан алга. Єєрєєр хэлбэл олон улсын харилцааны тавцан дээр уншигчийн байр сууринд гарна гэсэн ухаан огт алга санагдана. Малайз ч, Монгол ч ялгаагvй Азийн хєгжиж байгаа л орон.
Тєр хvчтэй байя гэвэл хууль боловсронгуй, хууль хvчтэй байх ёстой гэх хvн байдаг. Гол нь хуулиндаа биш, хуулийг зєв хэрэгжvvлэх явдал л чухал. Хуулийг зєв хэрэгжvvлнэ гэдэг сэтгэлийн сахилгатай байхыг хэлнэ. Сэтгэлийн сахилга байвал буруугаа засаж, алдсанаа нєхєн сэргээх дотоод дархлал байна. Тийм юм байхгvй бол гаднаас яаж ч оролдоод сайжруулж чадахгvй. Хятадын “Их сургаал бичиг” номын VI бvлэгт “Улс орны хувьд эд
хєрєнгийн сонирхол жинхэнэ ашиг сонирхол биш, харин ёс журам бий болгох л жинхэнэ ашиг мєн” гэж бичжээ.
Улс орны удирдагч эд хєрєнгийн талаар хvч чармайлт тавьж байгаа бол заавал хєгийн амьтсыг єєрийн гар хєл болгон ашигладаг. Тэгэхдээ удирдагч тэдгээр ашиглаж байгаа хvмvvсээ чадвартай гэж бодож байгаа бол тийм хєгийн амьтдаар тєр, засгийн эрх бариулах ба тэгж эрх бариулбал заавал хvн зоны ч юм уу байгалийн гай гамшиг учирна» гэж бичсэн байдаг.
Хятадын сургаалаас иш татвал єнєєгийн монголчууд «хятадын юм» гэсэн утгаар хvлээж авахгvй ч байж мэднэ. Дургvйцээд зvгээр сууж байснаас хятадуудаас илvv их юм уншиж, наад захын хятадын гvн ухаан мэдэж байх хэрэгтэй бус уу.
Ер нь монголчууд ном уншихгvй болсон байна. Єнєєгийн Японы нийгэмд тодорхой байр суурь эзэлсэн байгаа хvмvvс залуудаа єглєєнєєс vдэш болтол тасралтгvй ном уншиж байсан бєгєєд одоо ч япончууд маш их уншдаг. Яагаад ингэж уншдаг вэ? Єєрийн дотоод ертєнцийг сайжруулахын тєлєє л тэр.
Монголд єрнєсєн ардчиллын vйл явцыг Японы Мэйжигийн хувьсгалтай (1868 оны) зvйрлэн ярьж байсан. Монголыг Японтой зvйрлvvлээд дэмий байх аа.
Тэрхvv Мэйжигийн хувьсгалын ємнє Англи, Францад очсон япон хvн байсан, тэд тэдгээр орны байдлыг гайхаж, улмаар манай Япон хурдан сурч боловсорч, хєгжих ёстой гэж бачимдан цухалдаж байсан гэдэг. Тэр бол жинхэнэ эх оронч сэтгэлгээ юм. Бас дэлхийн II дайны vеийн Японы хямралыг ч єнєєгийн Монголын шилжилтийн vеийн хямралтай зvйрлэдэг хvн бий. Япончууд тэр vед хvн бvр хvчээ дайчлан ажиллаж, Япон орныг баян тансаг болгоё гэж бодож байснаас бус, одоогийн зарим монгол хvн шиг эх орны нэрээр хаа нэгтээгээс олж ирсэн мєнгийг єєрийн нэр дээр гадаадын банкинд шилжvvлж байгаагvй юм гэнэ билээ.
Ийм байхад манай япончуудтай єєрсдийгєє зvйрлэх гээд байгаад зэвvv хvрч байна. Ингэхдээ би манай япончууд мундаг, Монгол хvмvvс муу гэх гээгvй. Хvн л юм хойно аль алинд нь сайн муу юм бий. Гэхдээ монголчуудыг харахаар юмыг зєвхєн хэлбэрдээд л, агуулгыг орхисон шиг бодогдож, санаа зовоох юм.
Yнэхээр соёлын хямрал. Ном уншихгvй, унших ном ч байхгvй. Мэдлэг нь єєрєє олж авсан биш, дандаа бусдаас л дуулсан зvйл байдаг. Ижилхэн санаа бодолтой, нэг тєвшний хvмvvс цуглаж ярилцлаа ч хєгжиж дэвжихэд ямар ч нэмэргvй. Телевиз, радио, хэвлэл гэхэд бас л ижилхэн ухаантай, ижилхэн тєвшний хvмvvс бичиж, ярьж, нэвтрvvлж байгаа учраас ялгаагvй, тvрvvчийн л цуглаад ярьсны vргэлжлэл.
Тархины тураал. Сайн сураагvй гэж хэлvvлсэн хэрнээ, бас єєрєє тvvнийгээ мэдэж байгаа хэрнээ бодож санах юмгvй яваад л байна. Монгол хvн маш азтай юм. «Монгол vндэстэн» гэдэг нэрээр дэлхий даяарт эрхэлж, дэлхий даяараа эрхлvvлж байна. Чингис хааны нэр барьж ямар нэг юм хийх гээд байх юм уу, хэнээс ямар тусламж орж ирэх нь вэ гэж хараад хvлээгээд л суугаад байна.
Хэрэг болбол залхтал гуйж хоргооно, хэргээ бvтсэн хойно таг чиг болно.
Ер нь япончууд хvнээс юм гуйхаас ичдэг, хvний юм авахаас санаа зовдог. Хэрэг бvтсэний дараа л баяр талархал илэрхийлэхийг чухалд vзэж жин даруулдаг. Дэлхий нийтээс ялгарах монголчуудын нэг онцлог бол дээр дурдсан, хэргээ бvтмэгц таг чиг болдог зан.
Манай япон ёс ийм тийм гэвэл зарим монгол хvн «За яршиг, зvгээр. Японы ёс ямар хамаатай!» гэх нь бий. Манай япончууд зvгээр л нэг ажил хєдєлмєрт зvтгээд єнєєгийн хєгжилд хvрсэн биш, хажууд нь ёс тєр гэж чухал юм байнга хамт явдаг. Энэ бол Хятадад ч, Америкт, Европт ч бий.
Ойр дотно болох тусмаа ёс тєрийг чанд баримтлах нь чухал. Ёс тєрийг сайн сахих хэрэгтэй. Залуус бол ер нь ёс тєр гэж юу болохыг олигтой мэдэхгvй учраас тал хувь нь бvтэж байсан ажил хэргээ бvр нурааж орхих нь ч бий» гэж бид заалгадаг.
Монголчууд ёс мэдэхгvй гэдгийг тэдэнтэй нэлээд харилцсан япончууд мэднэ. Тэр ч бvv хэл зарим нь «Угаасаа байхгvй юм чи нь, ёс журмыг монголчуудаас эрээд яадаг юм бэ!» гэдэг гээд бод л доо. «Хvн гэдэг хоол, унд, хувцас хунарт зовохгvй болж байж сая хvний ёсыг бодно Монголчууд мєр бvтэн, гэдэс цатгалан болж байж ёсыг сурах байлгvй дээ» гэх хvн ч тааралддаг. Гэвч юу л бол доо.
Монголчууд хоол унд, хувцас хунарт санаа зовохооргvй болчихвол харин ч нvглийг мартах байлгvй. Монголчуудтай харилцахлаар л сэтгэл сэвтэнэ. Сэтгэлийн тусыг ойлгохгvй хардаж сэрдэнэ. Тэгээд «Ямар ч тооцоо, зорилгогvйгээр хvнд тусална гэдэг ойлгомжгvй юм. Тооцоотой, зорилготой байж л хvнд тусална гэдэг нэг талаар зєв» гэх нь урам хугална.
Монголд хvнд хариугvй тус хvргэнэ гэж байхгvй. Энэ бол ядуу байгаагийн шинж. Тулга тойрсон тооцооны богино ухаан монголчуудыг туйлдуулж байна. Миний хувьд, бvр багаасаа «Хvнд туслах бол хариу санаж тооцоололгvй сэтгэлээрээ тусалж бай» гэж сурсан билээ. Харин монгол хvн «Аав ээж намайг «хvнд туслахдаа тооцоотой хандаж бай» гэж сургасан гэхийг сонсоод, Монголын нийгэм дэх хvний сэтгэл Японыхоос эрс єєр болохыг мэдэрлээ. Танай хvмvvжлийн энэ зарчим дєрвєн уулын дундаас бvv гараасай
гэлтэй ч тийм хvмvvжилтэй хvмvvс хэдийнээ хил давж, бусдын зэвvv хvргэж яваа нь vнэхээр харамсалтай.
Єгєєш том тусмаа дэмий гэж vг байдаг. «Монголчууд юу ч vгvй юм чинь ядаж бардам зан байх ёстой» гэдэг монгол хvн тааралдана. Гэхдээ одоогийн монголчууд бардам зан гэж юуг хэлэхээ сайн мэдэхгvй байгаа учраас тэдний бардам зан гээд байгааг єєр хэлэнд орчуулбал бvдvvлэг зан гэж л буулгахаас аргагvй.
«Сул дорой хvн тvvнийгээ нуух гэж зєрvvдлээд, найр тавихыг зохисгvйд тооцон омогддог» гэсэн vг бий. Монгол залуучууд «Гадаадынхан бага юм єгч байна. Бvр ихийг єгєх ёстой. Юм єгч байгаа нь цаанаа учиртай» гэх мэт хардлага сэрдлэгийн хачин сэтгэл их гаргана. Баян ядуу гэдэг ер нь юу юм бэ. Миний бодлоор баян хvн єєрийгєє гэх аминч vзлийг дийлэн зохицуулж чаддаг байхыг хэлнэ. Сэтгэлийнх нь бvх орон зай зєвхєн «би» гэх ганц бодлоор дvvрсэн хvнийг аминч vзэлтэн гэнэ.
Миний энэ утгаар баян ядууг ойлгодог хvн Монголд хэд бол? Монголд vнэхээр баян хvн байхгvй гэж боддог. Бузар мєнгє, ариун мєнгє гэж ялгаж чадахгvй, мєнгє бол эрх хэмжээ гэж ойлгож байгаа цагт Монголд жинхэнэ баян байгаа гэж тєсєєлєхийн аргагvй. Єєрєє vл тансаглан, єрєєлийг тансаглуулагч л жинхэнэ баян хvн.
Хятадын «Мэнз бичиг» номд «Ордны дотор цэвэр тансаг боловч гадаа хог новштой, тарианы агуулах сав хов хоосон байхыг хулгайчийн тансаглал гэнэ» хэмээжээ.
Муу луйвраар залилж авсан мєнгєєр хvvхдээ гадаадад сургахаар явуулдгийг ойлгохгvй байна. Юуг нь ойлгохгvй байна вэ? Аав нь луйвраар олсон мєнгє гэдгийг мэдсээр байж, тийм мєнгєєр суралцахаар явж чадаж байгаа хvvхдийнх нь сэтгэлгээг vнэхээр ойлгохгvй байгаа юм. Би ямар мундаг хvн биш, монголчуудад сургаал айлдах чадалтай ч биш дээ.
Ер нь Монголд эхлээд хvний дотоод сэтгэлийн хувьсгал л хийх хэрэгтэй. Тэгж жинхэнэ хvн бий болгох ёстой байлгvй дээ. Жинхэнэ хvн гэдэг ямар хvнийг хэлэх вэ гэвэл худлаа хэлдэггvй хvнийг л хэлнэ.
«Монгол хvний vгэнд битгий итгэ!» гэдэг vгийг хаанахын хэнээс ч сонсож болно. Танилцах тусмаа итгэх боломжгvйг ухаарна. Монголыг сайн мэддэг хvн бол юу гэж хєрєнгє оруулалт хийх вэ дээ. Мэдэхгvй хvний толгойг эргvvлж байгаад, хэдэн цаас салгаж аваад нvvр буруулахыгаа л мєнгє оруулалт гэж бодоод ойлгуулаад байх шиг.
Тэгсэн хэрнээ хєрєнгє оруулагч Монголд бус, єєрт ашигтайг бодож vvнийг хийж байгаа мэтээр сонин хэвлэлээр шуугиулах нь дэндvv. Хятадын зохиолч Ро жин, «Усанд унасан нохойг нэрмэж зод!» гэж бичсэн байдаг. Ёс журам эс мэдэх нохойг авартал хэн нэгнийг зууж мэдэх юм шvv гэсэн утгатай энэ vгийг олж уншаад хvчтэй цохилт авсан.
Би багаасаа «Хvн болгонд тусалж бай» гэж хvмvvжсэн. Гэхдээ
монголчуудтай харилцаж явахад Ро жингийн энэ vг орой руу орж билээ. Ер нь Монголд зовлон багадаад байх шиг. Зовж л байж юманд хvрдэг хорвоо доо. Ардчилал иймэрхvv замаар явж байгаагийн хариуцлага ард тvмэнд бас бий.
Монголын ард тvмэн єєрєє хийх ёстой гэж бодохгvй, хэн нэгэн хvн хийж єгєєсэй гэж хvлээгээд сууж байна. Хэн Монголын нийгмийг гайгvй болгох ёстой юм бэ? Дандаа хvний гар харна. Єєрт хамаатай юмыг єєрєє л хийх ёстой гэдэг зарчим алга.
Гадаадад сурч байгаа хvмvvс, гадаадад гарсан хvмvvс монгол орноо хаяагvй байх аа. Гэхдээ тэд «Монголыг гайгvй болохоор нь очно» гэж ярьдаг.
Бас л хvний гар харсан сэтгэлгээ. Монголчууд гадаад хэл их сурч байна. Тэгж сураад юунд хэрэглэх, ямар зорилготой вэ? Бизнес, мєнгє, нэр алдар бодохоос бус, эх орондоо хэрэгтэй хvн болмоор байна, эх орны тєлєє сурах ёстой гэж бодох хvн байхгvй. Юуны ємнє єєрийн амьдрал байдлыг сайжруулаад, дараа нь эх орноо гэж боддог, бас тэгж хэлдэг хvн олон.
Єєрийн амьдрал байдлыг сайжруулах гэсэн хvний хvсэлд хэр хэмжээ гэж байхгvй. Монголчуудтай харилцах бvрт, сvvлийн vед «Арсланг дийлэх гэж оролдоод оролдоод яаж ч чадаагvй єчvvхэн хулгана хавханд хавчуулж шархалсан євдгийг нь хазаж орилуулсан гэнэ ээ» хэмээх нэгэн vлгэр санаанд орж ирээд, тэр арслангийн євдєг нь би юм шиг санагдаад болж єгдєггvй.
Монголд байх тусмаа монголчуудтай харилцах талаар их юм сурлаа. Амин хувиа хичээгчдийн дунд байх тусам алаг хорвоогийн хоосон чанар илvv тод харагдах аж. Хорвоо ертєнц дандаа нэг янзаараа байхгvй. Цэцэглэсний эцэст хагдрах зайлшгvй. Алдар нэр, албан тушаал гэгч нэг л бодит чанартай биш санагдаад байх юм.

КИМYРА АЯАКО.

Энхтайваны Эрдэнэсувд
greentara.miniih.com
2009 оны 11 дvгээр сарын 23 єдєр 02:40, Шанхай хот.

Бүгд найрамдах Гвинэй улс гэж бий. Баруун Африкт. Конакри нийслэлтэй Гвинэй ч гэдэг. Учир нь хажууд нь Биссау нийслэлтэй Гвинэй гэж бий. Тэр байтугай Азид Папуа Гвинэй хүртэл бий. Бөөн гвинэйчүүд. Конакрийн Гвинэй Африктаа хамгийн анх тусгаар тогтносон. Бандунгийн бага хуралд оролцсон Сэкю Тюрье гэгч тэндэхийн нэг хөөрхөн хар Жоу Эньлай, Нэрү, Сукарно нараас империализмын эсрэг, социализмын тухай олон зүйл сурч очоод анхны ерөнхийлөгч нь болсон юм. Кремлийн ганц хайртай үлгэр жишээ хүү болсон юм даа. Хар Африкт социализм байгуулаад унасан. Капитализм алгасдаг гээд Монголоос бөөн үлгэр жишээ авч байсан юмдаг. Манайхан ч тэнд элчин сайдын яамаа байгуулаад л зөвлөлтийн мэргэжилтний үүрэг гүйцэтгэж явлаа. Одоохон наадуулынхаа үхэр малыг хурааж аваад нэгдэл хамтрал байгуул гэсэн зөвлөлгөө ч Улаанбаатараас Конакрид очиж л байсан. Мань Сэкю Тюрье капитализмыг алгасч социализм байгуулах гэж алж өгсөн л дөө. Ганц намын дарангуйлал, өмчгүй нийгэм гэдгээс гадна манайхны 1937 оны явдлыг ч давтсан. Аллагагүй социализм гэж хаа байхав дээ. Үр дүнд нь дэлхийн хамгийн ядуу орон болсон доо. Гээд мань дарангуйлагч 1984 онд гэнэт нас барчихдаг байгаа. Гэхдээ 3-р сарын 26 –нд юм билээ.

Орлогч нь ерөнхийлөгч болж 2008 онд Мароккод эмчлүүлэхээр зугтаах хүртлээ энэ албыг хашсан. Бас л сайхан цуст дарангуйлагч, гэхдээ хөөрхий нутагтаа африк маягийн перестройка хийсэн эр ээ. Учир нь цэргийн дарангуйллаа зогсоогоод 1990 онд шинэ Үндсэн хууль баталсан. Мөн оноос эдийн засгийн шинэчлэл хийж, хувьчлах, төрийн эдийн засагт оролцох оролцоог багасгах, социализмаас ухрах, чөлөөт зах зээлийг нэвтрүүлэх, хувийн сонирхлыг дэмжих гэх мэт. Хашрын шинэчлэл Монголынх шиг гэхээсээ Дунд Азийнх шиг, бүр тодруулбал Түркмэнийх шиг юм уу даа. Хүний эрх, олон ургалч үзэл, олон намын тогтолцоо, ардчилал энэтэр бол байхгүй. Шинэ Үндсэн хуулиар 1994 онд чөлөөт сонгууль явуулах байсан боловч “дарга айгаад зөвшөөрөөгүй” учир тэрнийг гадагшаа хөөгдөх хүртэл гвинэйчүүд дан ганц перестройкагаар л занимаалдсан.

Ноднин Гвинэйд түүхэндээ анх удаа сонгууль боллоо. Африк маягаар ардчилж байгаа нь тэр. Африк маяг гэдэг нь тэнд сонгууль болохоор ялагдсан тал нь хүлээн зөвшөөрдөггүй, ингээд хоёр ерөнхийлөгчтэй хэсэг байгаад иргэний дайн руу гулсан ордог нигуртай. “Сонгуулийн дүнг манай нам хүлээн зөвшөөрөхгүй” гээд л мэдэгдчих нь тэр. Ингээд будилж будилж хэд дахин нахиж байж арай гэж 11-р сард Гвинэйн Ардын намын тэргүүн Альфа Кондэ нэг муу юм ерөнхийлөгч болжээ. Аль зургаан сард эхэлж хэд хэд буцан бараг хагас жил үргэлжилсэн сонгууль Гвинэйн 10 сая ард түмнийг дарвайтал нь баяжуулсан даа. Одоохондоо ам хэлээрээ шүү дээ. Шигшээд үлдсэн хоёр нэр дэвшигч нахиж байгаа сонгуульд түрүүнийхээсээ ихийг амалж, ард түмэндээ уул уурхайн бүх баялагаа үнэгүй тараах юм болоод явчихсан. Алтан дээр сандайлсан гуйлгачин гвинэйчүүд одоо л сандлаа идэж гарах бололтой. Уг нь сандал доор юу ч байж болно, дээр нь суугаа хүн гуйлгачин сэтгэхүйтэй бол ямар ч нэмэр байдаггүй юм л даа.

Алтан дээр сандайлсан нь харин үнэн юм шүү. Хөнгөн цагааны хүдэр буюу бокситын нөөцөөр дэлхийд тэргүүлдэг. Дэлхийн бүх нөөцийн хагас нь манай ганц Өмнөговь шиг энэ жижиг оронд байдаг гээд бод доо. 25 тэрбум тонн боксит, дөрвөн тэрбум тонн дээд зэрэглэлийн төмрийн хүдэр, дээр нь зэсийн асар их орд, тэгээд болоогүй алмааз, алтны мундаг нөөцтэй энэ жижиг орныг уг нь бурхан харж үзсэн шиг гялтайтал нь мялаасан байгаа юм даа. Перестройкагийн үед мань нөхөд Украин, Орос болон Зүүн Европын орнуудтай хамтран ажилласнаар уул уурхай хөгжүүлж эхэлсэн. Гэхдээ хүн амын 75 хувь нь бичиг үсэггүй энэ хөөрхий орны ард түмэн уул уурхайгаас юу ч олж долоосонгүй. Өөрснөө ярихдаа, ялангуяа сонгуулийн үеэр сурталдахдаа гадаадынхан тоноод юу ч үлдээгээгүй гэх аж. Үнэндээ дотоодын авилгадаа л идэгдчихсэн хэрэг шүү дээ. Юу л боллоо гэж гадныхан (Орос, Украин ч гэсэн) зүв зүгээр аваад явчив гэж. Гэхдээ ойлгоц муутай хар толгойд ийм үг их наалдацтай байдаг бололтой. Гвинэй ийм их баялагтай учраас дэлхийн хамгийн ирээдүйтэй орны нэг гэж гадаадынхан ч, өөрснөө ч үргэлж үгэлсээр байгаад ийм яриа ард түмэнд “түргэн хэллэг” шиг болсон. Гэхдээ тэр ирээдүйг нь хэн ч нүдээрээ олж хараагүй. Баян л гээд байдаг, турж үхээд л байдаг. Буруутан нь мэдээж гадаадынхан л байх л даа.

Гвинэйн өмнөд үзүүрт 110 км урттай 10 км өргөнтэй Симанду хэмээх байгалийн үзэмжит газарт асар их төмрийн орд олджээ. Гвинэйчүүд сүүлийн арав гаруй жил энэ тухай л ярилцаж байна. Симандуг ашиглаж эхлэхэд тэд маш их баяжих учир хөөрхий америкчуудыг харж үзэж хоолны үлдэгдлээрээ дайлах бололтой. Симанду нь үнэхээр гайхалтай орд л доо. Өндөр нягтаршилтай (70%-ийн төмөртэй) 2,3 тэрбум тонн төмрийн хүдэр байгаа ба үүнийг ашиглахад 17-19 тэрбум доллар шаардлагатай аж. Симандуг ашиглах төсөл нь өөрөө Африк тивд хэзээ ч байгаагүй том далайцтай эд.


Энэ ордыг анхлан Англи-Австралийн Рио Тинто компани сонирхжээ. Тэдний геологичид хориод жилийн өмнө анх нээсэн юм байна. Ийм өндөр концентрацитай их хэмжээний төмрийн орд геологийн түүхэнд урьд нь тааралдаж байгаагүй аж. Ингээд 1998 оноос эхлэн удтал ярилцаж байгаа 2003 онд Рио Тинто Гвинэйн засгийн газар хоёр гэрээ хийж хөрөнгө оруулалтыг уг компани гаргахаар болжээ. Хүн амдаа харьцуулахад арай ч томдочихов уу гэмээр ийм их баялагийн сургаар Гвинэйн төр самуурч, хүн ард нь харамлаад эхлэхгүй юу. Өөрснөө ашиглана гээд л. Юун геологийн ухаан, зүгээр л бичиг үсэг тайлагдаагүй ард түмэн шүү дээ. Тэгээд ч ашиглалтад гаргах олон тэрбум доллар байтугай ходоод руугаа хийх хоол олддоггүй газар.

Францын колони байсан, албан ёсны хэл нь франц, Франц улс өдий болтол тусалж тэжээж явдаг, тэгэхээр Сорбон энэтэр төгссөн тэрбайтугай доктор болсон харууд нэлээдтэй. Өнөөдүүл нь гвинэй ухаан гэгчийг ярьж тооны машинаар бичиг үсэггүй ард түмэн нь байтугай өөрснөө ойлгохгүй олон оронтой тоо гарган түүнээ доллароор нэг тооцоод л, еврогоор нэг тооцоод л, япон иенд хувиргаад л, орос рубль, хятад юаниар хариуг нь гаргаад л. Аль болох болох олон тэгтэй тоо гаргаад л. Сорбонд таван жил сураад тогтоосон юм нь энэ! Ингээд гвинэй ориг ухаанаар бодсоны эцэст Рио Тинтогоос салах, байгуулсан 2003 оны гэрээгээ цуцлахаар 2010 онд тогтжээ. Төмрийн хүдрийг хүрздээд л 650 км-ийн цаана орших далайн боомт руу шидээд байх бололтой юмаа. Хэдэн ачааны машин байхад л болно гэнэ. Гвинэйг тойроод баахан ядуу орнууд байгаа шүү дээ, бүгдэнд нь дайсагнаж эхэлсэн. Огт ашиглаж эхлээгүй баялагаа харамлан, тэднийг ирж хөрөнгөнөөс нь хуваалцаж магадгүй гэж урьдчилан хардаж эхэлж байгаа нь тэр. Гвинэй эх орондоо хэн нь илүү хайртай вэ гэсэн уралдаан орон даяар өрнөв. Мэдээж энэ далимд хэн урвагч, гадаадын хөлсний нохой болохыг тогтоож таарна. Уншиж бичиж чадахгүй хэвтэж улс орон даяараа геологи менерологи, уул уурхайн дээд зэргийн мэргэжилтэн болох нь тэр. Орон оронгоор нь алдах боловч таслалаас хойш олон тэг бүхий нарийвчлалтай тоог үсэг таньдаг болгон тооцоолон бодно. Хүн бүрийн хариу олон оронгоор хоорондоо зөрнө. Гайхамшигт ориг гвинэй хар ухаан. Тэд лав тэнгэрээс гаралтай байх. Албан ёсны шашин нь лал мөргөл, гэхдээ амьдрал дээр бөө ноёрхдог.

Хэдхэн хоногийн өмнө Гвинэйн засгийн газар Рио Тинто болон Хятадын Чиналко компаниудтай Симандугийн төмрийн ордыг ашиглах гэрээ байгууллаа. Тэднийг энэ алхам руу эрүүл ухаан биш бодит байдал шахсан юм. Гвинэйчүүд шороогоо шуудайлж үүрээд 650 км газар далайн боомт хүртэл алхаад алхаад олигтой их юм зөөж чадахгүй юм байна гэсэн арифметикийн тооцоог гаргаж чадсан байна. Энэ бол тэдэндээ сэтгэлгээний том дэвшил. Богооноор тээвэрлэбэл жилд 70 сая тонн зөөж чадна гэдгийг мэргэн ухаандаа тунгаан үзээд нийтээр зөвшөөрчээ. Ингэвэл ордыг 40 жил зөөх юм. Ингэхээр хагас зуун жил идэвхитэй ажиллах асар том бүтээн байгуулалт. Ардчилсан улс болчихсон, сонгуулиар хүн үнэмшмээргүй юм ард түмэндээ амалчихсан, ингэхээр дараагийн дурак төрийн эргэлт хийхээс өмнө амжиж хүмүүст мөнгө тараах хэрэгтэй. Иймээс шинэ засгийн газар гэнэт яаравчилсан хэрэг.

Алив засгийн газар бол уурхайчин ч биш, төмөр замчин ч биш, нийгмийн мэнэжмэнт хийдэг газар. Боловсрол соёл шинжлэх ухаан, эрүүл мэнд, дэд бүтэц, төрийн алба, шүүх цагдаа, арми гээд төрд анхаарах юм хүзүүгээр нэг. Энэ болгонд мөнгө хэрэгтэй. Тухайн улс байгалийн баялагтай бол чаддаг нэгнээр нь ухуулж зөөлгөөд татвараа л авдаг. Төр тэр шороо мороог авах гээд байгаа юм биш, эцсийн бүлэгт буй болох мөнгийг нь л авах гэсэн хэрэг. Чаддаг нь эзэмшлээ, ашиглалаа, зөөлөө, улсад нь татвараа өглөө, харин Засгийн газар нь тэр мөнгөө лаа болгоно уу, лууван болгоно өөрөө мэднэ. Дэлхийн стандарт энэ. Ийм жишгээр явахад баялаг эзэмшигч орон ямар ч эрсдэл хүлээлгүй олдох мөнгөний 50 хувиас дээшихийг хуруу хөдөлгөлгүй зүгээр суугаад авдаг. Ямар түүхий эд гэдгээсээ хамаараад янз бүр байдаг ч ерөнхийдөө ийм жишигтэй.

Харин гвинэйчүүд витамин зитамин ойлготол мөн ч хол бололтой юм. Өөрөө орж ухалцаж зөөлцөх гэнэ. Соёлтой орнууд ингэдэггүй юмаа, Норвеги, Австрали, Канадыг хар гээд хэлчихсэн чинь соёлгүй гэлээ гээд өнөө харууд чинь хөөх туух дээрээ тулдаг байгаа. Ингээд Гвинэйн засгийн газар ордын 20 хувьд хувьцаа эзэмшигч болох ба тэр нь явсаар ирээдүйд 35 хувьд хүрэх юм байна. Орд ашиглалтын эхний 12 жилд 10 тэрбум доллар гаргах юм байна, үүний хоёр тэрбумыг энэхүү дэлхийн хамгийн ядуу орон зээлээр гаргана. Нэг үгэндээ ямар ч туршлагагүй, мэдлэггүй, ойлголтгүй гвинэйчүүд дэлхийн хамгийн том уурхайн тавны нэгд нь хариуцлага хүлээж буй нь тэр. Нийт ашигийн 55 хувь нь элдэв татвараар тэдэнд ноогдож байгаа, дээр нь ухалцахаар хувь оруулснаа нэмэхээр 65 хувь хүрэх бололтой. 650 км төмөр зам бариулна, уурхай ашиглаж дууссаны дараа Гвинэйн ард түмэнд үнэ төлбөргүй очино. Юутай ч өнөөдөртөө гэрээнд ингэж тусгажээ. Цааш нь найман жил татвар авахгүй ч гэх шиг, роялти 3.5 хувь ч гэх шиг зөндөө олон юм байна, үүнийг нь гвинэй хүн байтугай зүгээр хүн ойлгохгүй юм билээ.

Нэг л юм дэндүү ойлгомжтой нь энэ гэрээ дэлхийн стандартаас шал өөр. Соёлтой орнуудад засгийн газар нь хувь авч шороо ухдаггүй, зүгээр л ашиглалт, ашиг, роялтийн татварын мөнгөө ахиухан авах дээр анхаардаг. Одоо яая гэхэв гвинэйчүүд шороо ухах дуртай юм байлгүй. Нэгэнт олон улсын стандартаас шал өөр юм болохоор эцсийн дүндээ энэ их тоо орсон хэлэлцээрт тоо сайн боддог нь хожиж л гарсан байж таараа. Харин гвинэйчүүдийн авсан энэ хорин хувь энэ орныг ална даа. Угаасаа ч авилгад гүн идэгдсэн орон, одоо бол авилгын хэмжээ тэрбумаар л яригдах байх. Чааваас даа, гадил, тоор, газрын самар, ургамалын тос, кофе экспортлож жаахан мөнгө олдог байсан дээрээ алалддаг байсан, одоо ч ланзгар юмны ард сууж авсан, авдар авдараар нь л өгөлцөж аваад байж дээ. Төр эзэмшинэ, төр мэднэ, төр ашиглана л гэнэ, үнэндээ түрий бариад байгаа тэр төрийг чинь төлөөлөөд долийсон далийсан цэцэн цэлмэг яриатай үмбүүнээс дор ухаантай муусайн хулгайч нар л сууж байгаа шүү дээ. Төрийн хорин хувийн нэрээр эзэн суух, улмаар шунаг зан эрх мэдлээрээ зүгээр явах байсан бүтээн байгуулалтыг нурааж уурхайг ашиггүй болгож байж л санаа нь амрана. Хаанахын ч төр ачир дээрээ эзэнгүй байдаг. Хаанахын ч төр, тэр дундаа Гвинэйн төр бизнес хийж дөнгөхгүй, харин хулгайг бол сайн чадна. Симандуг төрийн нэрээр хянахын тулд хоорондоо алалдана, ялагдсан тал нь нөгөөгөө чадахын тулд аягүй бол очиж дэлбэлнэ, хүмүүсийг тухирч дайралт дээрэм зохионо, янз бүрээр хорлоно, харж л байгаарай. Гэрээг харж байхад сайн тал нь тун удахгүй Симандугаас болж 10 мянган ажлын байр шинээр гарах юм билээ. Энэ л уг нь Засгийн газрын хамгийн анхаарах олз юм л даа.

Өөр нэг ойлгомжтой юм гэвэл илүү гарсан гадилаа гадагш зараад тарчигдуухан ч гэсэн тайван амьдарч байсан гвинэйчүүдийн амьдрал там болно. Өнгөрсөн сонгуульд ялагдсан эр одоо Симандуг 10 сая иргэндээ тэнцүүхэн хувааж өгнө гээд дайрчихсан. Гадаадынхныг хөөж гаргана гэсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг нь шинэ ажлын байр, шинэ технологи, шинэ техник, шинэ дэвшил, шинэ хөгжил авчирдаг, эрүүл саруул орнууд гадаадын хөрөнгө оруулалтын төлөө хоорондоо өрсөлдөж сүйд болдог гээд тэд нарт ярих юм бол алуулна. Шууд л тагнуул урвагч гэж хараан зодох ба “эдийн засгийн алуурчин” хэмээх хоч духан дээр чинь наана. Гадаадын империалистуудыг зүхээд эхэлчихсэн. Ардчилсан орон болсон болохоор ардын бослого эсэргүүцэл өдөр алгасахгүй нь мэдээж. Улс баяжсан болохоор хэн хүнгүй төрд гарч ирэх гэж үхэлдэнэ. Авилга цэцэглэж навчлахаас гадна улс орныг нь залгина. Тэгэх тоолонгоор ард түмнийг хөөрөгдөн иргэний дайнд өдөөгчид улам олшроно. Үүнийг л байгалийн баялагийн хараал гэдэг юм билээ. Баялаг нь биш тэндээс буй болох мөнгө нь хоосон хөндий толгойд хараал болон тусдаг аж. Гвинэйчүүд удахгүй төв талбай дээрээ сармагчингаа унаж ирэн цуглах болно. Мэдээж империализмын эсрэг. Өө нээрэн, сармагчин унаж болохгүй шүү дээ, тэгэхээр хөтлөөд ирэх юм байна. Харин хоорондоо ялгагдах юм болов уу даа.

Baabar

Нэг гоё мэдээ олж үзлээ. Сонгинохайрхан дүүргийн 25-р хороон дээр “улсаас харж үзэн” тарааж байгаа 500 мянган төгрөгөө авах гэж очсон иргэдэд “хог цахилгааны мөнгөө төлчихөөд эх орны хишгээ ав” гэж буцаажээ. Ард түмнээ үргэлж боддог сэтгүүлчид маань хөөрхий иргэдээ өмөөрөн тус хороон дээр тоос татуулан очиж хүнд сурталтнуудыг байцаасан чинь “төр мөнгө тарааж үүргээ гүйцэтгэж байхад иргэд үүргээ гүйцэтгэхгүй үргэлж л юм нэхэж байдаг” гэж хариулжээ. Зөв, эр хурга! Үнэн шүү дээ, харилцагч хоёр субъект үргэлж биенийхээ өмнө их бага ямар нэг хариуцлага хүлээдэг. Энэ нь хүний нийгмийн зайлшгүй шаардлага. Иргэн ядахнаа хог цахилгааны төлбөрөө өгч иргэний үүргээ биелүүлэх ёстой. Хэрэглэчихээд төлбөрөө өгөхгүй байх нь нийгмийн өмнө төдийгүй өөрт нь үйлчилсэн компаний өмнө үйлдэж байгаа гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл. Шулуухан хэлэхэд дээрэм тонуул. Хогоо зөөлгөж, тогийг нь хэрэглэчихээд гөлийгөөд байна гэдэг нь! Авах болохоороо уургын морь шиг, өгөх болохоороо ургаа хад шиг.

АНУ байгуулагдсаны дараагаас бүх иргэд сонгуульд ордоггүй байжээ. Эмэгтэйчүүд санал өгөх эрхгүй байж. Боолчууд өгдөггүй байж. Эхлээд сонсоход дэндүү шударга биш байгаа биз? Тайлбар нь их шудрага: Төр гэдэг бол иргэд хамтарч байгуулж өөртөө үйлчлүүлдэг институци. Төр нь аюулгүй байдлыг хамгаална, гэмт хэрэгтнийг нийгмээс салгана, иргэдийн хоорон дахь хэрүүл маргааны асуудлыг шийдэж өгнө, эмх журмыг сахиулах ба үүний тулд олонхид таалагдах хууль дүрмийг гаргана. Үүнд асар их мөнгө орно. Нэгэнт үйлчлүүлэх гэж байгаа бол иргэд үүндээ төлбөрөө төлөх ёстой. Татварт тав ба түүнээс дээш доллар (тэр үеийн таван доллар ч дажгүй мөнгө байсан юм шүү) өгсөн хүмүүс сонгууль өгөх эрхтэй. Одоо шударга сонсогдож байна уу? Хүнийг боолчилж байсныг нь зөвтгөж байгаа юм биш, гэхдээ боолчууд татвар төлөхгүй нь ойлгомжтой. Тэр үед эмэгтэйчүүд алба ажил хашдаггүй гэртээ үр хүүхдээ өсгөдөг учир татвар бас төлдөггүй байж. Нийгэм өөр болж өнөөдөр бүгд л сонгуульд ордог л доо. Гэхдээ анхны сонгуулийн зарчим тийм ч зэрлэг бүдүүлэг юм биш байгаа биз?

Өнөөдөр дэлхий даяараа насанд хүрсэн хүн болгон сонгуульд саналаа өгөх эрхтэй, зарим оронд бүр үүрэгтэй байдаг. Сайхан л байна. Гэхдээ хоцрогдсон ядуу орны иргэдийн ихэнх нь татвар төлдөггүй давхрагынхан. АНУ-ын төсвийн үлэмж дийлэнх хэсгийг иргэний орлогын татвар бүрдүүлдэг учир иргэд нь бүгд төрөөр үйлчлүүлэх эрхтэй ажгуу. Гэтэл жишээ нь манайд иргэний орлогын татвар төсвийн ёстой үл үзэгдэх хэсгийг бүрдүүлмэр аядана. Төрийн мэнэжмэнтийг хийх хэсэг хүмүүсийг сонгон шалгаруулахын тулд сонгууль болдог. Санал өгөгчдийн дийлэнхид сонгогдогч таалагдах ёстой. Татвар төлдөггүй, өөрөөр хэлбэл нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээгээгүй хэсэг хүн амд ихэнх нь байвал дивтаат болохыг сонирхогч тэдэнд л ээлтэй амлалт өгөх шаардлагатай болно. Эцсийн дүндээ нийгмийн дундын хөрөнгө хий цацагдсан, үрэгдсэн, аманд ч үгүй хамарт ч үгүй болохын эхлэл энэ. Дундаа нэг сайхан хурдны замтай болох уу, тэтгэмжийн жаахан мөнгөө хувь хувьдаа аваад архи гудрах уу гэвэл нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэггүй тэр олонхи масс хоёр дахийг нь сонгох нь дэндүү ойлгомжтой. Ийм нийгэмд үнэндээ шудрага ёс ноёлож чадах уу?

Английн аугаа философич Локкэ “Өлсгөлөн хүн Үндсэн хууль гэхээсээ үмх талхыг дээрд үздэг” гэжээ. Америкийн нэрт социологич Маслоу “шатлан нэмэгдэх хэрэгцээний тухай” бүхэнд зөвшөөрөгдсөн онол гаргасан юм. Хүний хэрэгцээ олон шатлалтай байдаг гэнэ. Доод хэрэгцээ хангагдаагүй байхад дээд шатны хэрэгцээ буй болдоггүй аж. Доод Шатны хэрэгцээ нь илүүтэй биологийн шинж чанартай. Идэж уух, үржиж олшрох, байгалийн эрхшээлээс ангижруулах оромж зэрэг нь доод шатны хэрэгцээ юм. Ийм хэрэгцээ хангагдаагүй байхад эх оронч мэдрэмж, яруу найраг, гоо сайхан, буян үйлдэх, сайн сайханд тэмүүлэх, хамтын жаргалд хүрэх зэрэг үй олон дээд шатны хэрэгцээ утгагүй байдаг аж. Хэрэв доод шатны хэрэгцээ хангагдаагүй хүн дээд шатны юм нэхэж байгаа бол үнэндээ доод шатны юмаа л илүү “эх оронч” байдлаар шаардаж байна гэсэн үг. Амархан тайлагдана.

Манай орон өргөн дэлгэр нутагтай, хүн ам цөөн, ам км талбайд ноогдох хүний тоогоор дэлхийн хамгийн сийрэгт багтах боловч энэхүү сая таван зуун мянган ам км нутагт эх орончид нь багтахгүй чихэлдэж, саваа халин сагаж байна. Ажаад байхад хоёр төрлийн “эх орончид” байна. Нэгдэх хэсэг нь мэдээж өөрийн биологийн хэрэгцээгээ бүрэн дүүрэн олон зуун хувь давуулан биелүүлсэн эрс. Голдуу булхай луйврын аргаар нэг байтугай биед ахдах их хоол цуглуулсан улс. Тэд идэх хоолтой өмсөх хувцастай олон авгайтай мөртөө дээд шатны олон янз хэрэгцээнээс нэг хоёрыг нь л ойлгоно, түүндээ онцгой шунана. Идэж уух хүсэлд нь хязгаар байдаггүй учир эрх мэдлээр биеэ зузаатгахын тулд нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээдэггүй олонхи массад таалагдах гэж хайран сайхан цээжээ хонхойж хотойтол нь нүдэцгээнэ. Бүр олны өмнө гээ. Нэг мундаг том бөх, наймаагаар сүрхий хөлжсөн нэг лухгар эр, эрх мэдлээ алдаж унтах нойргүй болсон хэсэг хэнхэг гээд иймэрхүү эх оронч хүмүүс аль ч зурагтын суваг асаахад лүглийгээд л, уйлагнаад, эрүүл хүний бөөлжис цутгамаар юм донгосоод л сууж байдаг. Буяны таргаа дийлэхээ больж малийж манцайсан эд өлсөж байгаа ард түмнээ өрөвдөнө гэж яав аа!

Нөгөө хэсэг эх орончид нь амьдралаа авч явах арчаагүй учир биологийн хэрэгцээгээ хангаж чадахгүйдээ дээд шатны юм нэхэж доод шатны хэрэгцээгээ хангах гэсэн сайхан гарууд. Тэд ажил эрхлэх байтугай усанд ч ордоггүй. Тогтмол ямар ч орлогогүй. Юун татвар төлөх вэ! Ямар үлийний чинь нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлага! Ажилд авах зар сонин болгоноор дүүрэн. Эд очихыг хүсдэг ч үгүй, очоод ч шууд гологдоно. Хаана ч юу ч хийж чадахгүй хүмүүс. Нэхэл нь тун хатуу, яая даа гэсэн дэндүү эх оронч. Хөдөлмөрийг бол ерөнхийдөө жигшдэг. Ийм хүмүүс дэлхийн хаана л бол хаана бий. Нью-Йоркийн гол гудамжаар нэг байдаг юм билээ. Гэхдээ тэдний эх оронч дуудлагыг тэр эрүүл нийгэм огт сонсдоггүй, тоодоггүй. Харин Монголд бол од. Яагаад гэвэл манай нийгмийн иргэдийн ихэнх нь нийгмийнхээ өмнө хариуцлага хүлээдэггүй. Хогны болон хэрэглэсэн цахилгааныхаа мөнгийг төлдөггүй. Бүр ядаж л!

Нэг талаас бүх юмыг мөнгөөр хэмжиж болдоггүй. Гэхдээ л мөнгө бол зөвхөн солилцооны хэрэгслэл төдий зүйл биш, маш олон юмны хэмжүүр. Сайхан хоолой гэдэг шууд мөнгөөр хэмжигдэхгүй ч концерны билет нь аль зэрэг борлогдож байгаагаар бас хэмжиж болно. Эх оронч гэдгийг яаж хэмжих вэ? Орилдогоор нь уу? Дуу чангаар нь уу? Цээжээ аль зэрэг чанга нүдсэнээр нь үү? Хэмжүүр байхгүй юу? Үхсний чинь Үндсэн хуулийг сахиулах, улс орны аюулгүй байдлыг хангах, нийгэмд шудрага явдал тогтоох вэ! Татвар төлж бусдыг тэжээх маань ч яамай, ядахнаа хүүрэн биеэ хүн шиг аваад явж чадахгүй байж! Нийгмийн өмнө хариуцлагаа мэдэрч хуулийн дагуу татвараа төлөөд явдаг иргэнийг л хамгийн их эх оронч гэмээр санагдах юм. Эх орончид мандтугай.

Baabar